Verhaal van mijn vader
In het project ‘Verhaal van mijn vader. Plaatsen van scheiding worden plaatsen van verbinding’ stond de grote razzia van Rotterdam en Schiedam centraal, die in 2024 80 jaar geleden, op 10 en 11 november 1944 plaatsvond. Binnen twee dagen werden via 11 verzamelplaatsen 52.000 jongens en mannen, van 17 tot en met 40 jaar oud, gedeporteerd naar Oost Nederland en Duitsland. Het zou de grootste razzia voor dwangarbeid in Nederland blijken te zijn. Naar schatting ruim 500 mannen overleven het niet. De teruggekeerde mannen, sommigen nog jongens, hebben veel meegemaakt, maar veelal gezwegen over wat hen is overkomen.
De naoorlogse focus op wederopbouw, schaamte en ongemak voor het delen van hun ervaringen maakte het praten over de traumatische gebeurtenissen moeilijk. Zo ontstond het Rotterdamse zwijgen over de grootste razzia van Nederland.
Door een verzamelplaats met gevelteksten onderscheidend te markeren met de stemmen van gedeporteerden, geven hun persoonlijke verhalen stem aan de geschiedenis. Om deze te laten spreken in het nu, op één van deze plaatsen van scheiding. Daarvoor zetten we dit project met, naaste de twee gevelteksten aan de Sluisjesdijk, een expositie, activiteitenprogramma en lesaanbod in Charlois, op.
Lees meer over de Razzia van Rotterdam en Schiedam op de Verhalenpagina van het Stadsarchief.
Nog meer achtergrond en verdieping vind je via deze verzamelpagina.
verzamelplaats Sluisjesdijk in Charlois
Verhaal van mijn vader maakt de geschiedenis van de razzia van Rotterdam concreet via, onder meer, de verhalen van twee gedeporteerde mannen. Leendert van 18 en Pieter van 40 jaar werden via de verzamelplaats van de deportatie in Charlois gedeporteerd, RET autobusgarage-in-aanbouw aan de Sluisjesdijk. Deze was door de Duitse bezetter ingenomen en werd als verzamelplaats ingezet. Daar werden duizenden mannen verzameld voordat zij werden weggevoerd. Naast het doorgeven van deze geschiedenis sloegen we in Verhaal van mijn vader de brug naar ‘het nu’ en naar samenleven in de stad van vandaag.
grip op je geschiedenis, de stad en historisch bewustzijn
Er duiken steeds meer documenten en verhalen op, gevonden door nabestaanden, kinderen tot (achter)kleinkinderen en andere familieleden, die op zoek gaan en onbeantwoorde vragen hebben. Zij willen grip krijgen op hun eigen achtergrond en inzicht krijgen over de eigen geschiedenis zoals familierelaties tot op de dag van vandaag. Ook voor de stad is deze geschiedenis belangrijk. Historisch bewustzijn van de stad helpt de huidige samenleving en andere inwoners beter te begrijpen en draagt bij aan identiteitsvorming en onderlinge verdraagzaamheid. De geschiedenis van de razzia biedt ons allen bovendien inzicht in de gevolgen van verplaatsingen en ontworteling, het moeten verlaten van huis en haard, en het belang van een vaste plek waar je kan aarden, vreedzaam met elkaar kan samenleven en bouwen aan je leven en je stad. Ook voor de achterblijvers destijds tot en met de nabestaanden in de huidige tijd waren en zijn de gevolgen van deze geschiedenis springlevend.
Fenneke Hordijk met haar Verhaal van mijn vader
Fenneke Hordijk is kunstenaar en de initiatiefnemer van het project. Zij vond in 2019 een map van haar vader, Leendert Hordijk, met zijn verhaal over de razzia. Zij maakte er een serie monoprints met grafiet over. Ze noemde de serie Verhaal van mijn vader en maakte er daarna een boekje in beperkte oplage van dat zijn verhaal in 12 scènes vertelt. We bedachten met elkaar dit project en stichting de Zoek naar Schittering gaf het handen en voeten.
stem geven aan het verstilde verhaal
‘Verhaal van mijn vader’ gaf op herkenbare wijze stem en betekenis aan het verstilde verhaal van de razzia van Rotterdam in Charlois. Door op één van 11 verzamelplaatsen van de razzia in Rotterdam, de RET autobusgarage aan de Sluisjesdijk, die in 1944 werd bezet door de Duitsers, een fragment van de verhalen van de twee uit de wijk gedeporteerde mannen als geveltekst en paneel aan te brengen. Ze staan symbool voor het doorbreken van het lange zwijgen.
Daarnaast organiseerden we een expositie en een randprogrammering met diverse activiteiten. We legden met de expositie die liep van 9 november tot en met 1 december, een uitgebreid activiteitenprogramma en een lesaanbod voor scholen, de verbinding met de buurt- en met jonge(re) generatie wijk- en stadsbewoners en de huidige tijd.
Leendert Hordijk, 18 jaar en Pieter van Zijl, 40 jaar
Leendert werd op 10 november 1944 van huis weggevoerd door de Duitse bezetter via de verzamelplaats Sluisjesdijk om onder dwang in Duitsland te werken, net 18 jaar oud. In 2010 schreef hij zijn verhaal van de Razzia van Rotterdam:
Het was een akelige tijd. (….) In de weken voor de razzia waren 46 illegale werkers standrechterlijk doodgeschoten.’
‘Vader (50) en Lo (14) kwamen niet in aanmerking, maar ik, 18-jarige was de pineut. De straten waren afgezet met gewapende soldaten. Op iedere hoek stonden wachtposten, de bruggen en tunnels afgesloten, de wapens van de politie in beslag genomen, de telefoon van de burgers was geblokkeerd.’
Pieter van Zijl was nog net geen 41 en moest dus ook mee. Hij schreef zijn verhaal al snel na de oorlog uitgebreid en zeer beeldend op. Het is uitvoerig geciteerd in het RIOD onderzoek van Sijes (1951). Daarna is het verhaal op een zolder beland en pas recent teruggevonden door zijn achternichtje Carolien.
Op de expositie in het Dokhuis kwamen bezoekers meer (fragmenten van) verhalen tegen en las je hoe het Leendert en Pieter verging.
geveltekst en paneel aan Sluisjesdijk
Uit Leenderts en Pieters verhalen werden beeldende fragmenten aangebracht op de Sluisjesdijk in Charlois. Die locatie was een verzamelplaats ten tijde van de razzia. De Duitsers bezetten het terrein toen de RET autobusgarage nog in aanbouw was. Ter markering en herinnering van deze geschiedenis, zijn de geveltekst en een paneel aangebracht. De fragmenten op het paneel zijn van Pieter L. van Zijl. Op de zijgevel staat een fragment van Leendert Hordijk:
Hier stonden al enige honderden mannen te wachten.
Ik zag vrienden van school. Vanaf dat ogenblik zijn we samen gebleven.
In de avond moesten we door de verduisterde stad, in stromende regen,
in colonne en onder bewaking, naar een onbekend doel.
Het ontwerp van de gevelteksten is van Bart Oppenheimer. LENS BV bracht het aan, het bedrijf is op steenworp afstand geleden van de Sluisjesdijk,
expositie Stemmen van de razzia
De expositie bestond uit een historisch deel en een deel beeldende kunst. Er werd werk getoond van Fenneke Hordijk en de Charloisse kunstenaars Inge Aanstoot, Alejandra Huerta en Michiel Brink die zich in hun werken verhielden tot de razzia van Rotterdam en zo het verhaal vertaalden naar het nu.
De expositie in het Dokhuis liep van 9 november – 1 december 2024.
Compilatie ‘Reis van de razzia’ met ‘Sluisjesdijkers’ door Erik de Jager
Onderdeel van de expositie was een compilatie van vijf interviews uit 2012, uit het getuigenissen project ‘de Reis van de Razzia’ van Erik de Jager, van mannen die via de Sluisjesdijk werden gedeporteerd.
Deze is nog per ‘hoofdstuk’ maar ook als geheel (37 minuten, zie onder) te bekijken via YouTube, en in de playlist ziet u meer informatie en enkele poëzie voordrachten.
Zie de playlist op YouTube voor de interview compilatie hieronder.
programma Verhaal van mijn vader 9 november – 1 december 2024
In het programma organiseerden we activiteiten met en voor bewoners en de buurt, en andere geïnteresseerden, zoals poëzie/spoken word, een filmavond met een lezing, theatervoorstelling HOUD MOED!, lesaanbod voor wijkscholen en verschillende bijeenkomsten over de razzia, de intergenerationele werking van deze geschiedenis en de tijd van nu. We werken samen met het Dokhuis van stichting Nivoz dat in Oud Charlois aan de Doklaan 10 ligt, op steenworp afstand van de Sluisjesdijk. Stichting Razzia Monument Rotterdam is een belangrijke partner waarmee wij op onderdelen met samenwerken.
scholenprogramma in Charlois
Tijdens het project organiseerden we lessen die we aanboden aan basisscholen en vo scholen in de wijk Charlois. (Groep 7/8 en onderbouw vo.) Er maakten zeven scholen gebruik van het aanbod. In de Rotterdamse canon van de geschiedenis over de WO II staat het Rotterdamse bombardement centraal. Daarom geven we er extra aandacht aan, want vanwege het herdenkingsjaar mocht de razzia niet ontbreken in het lesprogramma op school.
stadsmonument aan de Parkkade en de verzamelplaatsen
In 2023 werd het Razzia Monument Rotterdam, gemaakt door Anne Wenzel, onthuld. Het werd gerealiseerd door een burgerinitiatief van twee zoons van wie de beide vaders werden afgevoerd in 1944. Zij verenigden zich in stichting Razzia Monument Rotterdam, onze hoofdpartner in het project. Zij organiseerden in samenwerking met de gemeente Rotterdam, ter gelegenheid van de 80-jarige herdenking van de razzia de grote stedelijke en 80-jarige herdenking en kranslegging aan de Parkkade maandag 11 november 2024. In dezelfde periode, van 9 november tot en met 1 december 2024 kon men in het Dokhuis de expositie en activiteiten bezoeken.
Stichting Razzia Monument Rotterdam vond het even belangrijk als wij om verzamelplaatsen onderscheidend te markeren met de stemmen van de gedeporteerden: hun persoonlijke verhalen geven stem aan de geschiedenis. Om deze te laten spreken in het nu, op één van deze plaatsen van scheiding.
Aan de Sluisjesdijk zijn de de gevelteksten nog altijd te zien.
Stichting de Zoek naar Schittering voerde dit project uit op initiatief van Fenneke Hordijk. Stichting Razzia Monument Rotterdam is hoofdpartner van het project Verhaal van mijn vader.
We werkten daarnaast samen met onze partners het Dokhuis, Woonstad, het Stadsarchief Rotterdam, Museum Rotterdam, Verhalenhuis Belvédère, stichting Historisch Charlois en de RET, die het project mede mogelijk maken. Ook zijn we diverse nabestaanden van de gedeporteerden uit 1944 en anderen erg dankbaar voor hun verhalen, documenten en enthousiasme.
Grote dank gaat uit naar de organisaties die het project ondersteunden: Vfonds, stichting ter bevordering van Volkskracht, Gemeente Rotterdam, Job Durafonds, Elise Mathilde Fonds, Stichting Daniel van der Vorm, Erasmusstichting, DeltaPort Donatiefonds en CultuurConcreet.
